मानव शरीर एउटा उल्लेखनीय जैविक मेसिन हो भन्दा फरक पर्दैन । यो यस्ता यस्ता अन्तरसम्बन्धित प्रणालीहरू मिलेर बनेको छ जसले आश्चर्यपूर्ण ढङ्गमा काम गर्दछन् । सानोभन्दा सानो कोषदेखि लिएर जटिलभन्दा जटिल अङ्गसम्म हरेक अङ्गले जीवन कायम राख्न भूमिका खेल्छ । यहाँ हामी मानव शरीरका दश आश्चर्यबारे अध्ययन गर्ने छौँ ।
१. मानव मस्तिष्क
मानव मस्तिष्कलाई मानवीय शरीरमा मात्र नभएर सम्पूर्ण विश्वमा नै सर्वाधिक जटिल संरचना मानिन्छ । एउटा प्रौढ मान्छेको मस्तिष्कको तौल साढे एक किलोग्रामभन्दा कम हुन्छ । यति सानो ठाउँ भए तापनि यसमा नै हाम्रा सम्पूर्ण शिक्षा, स्मरण शक्ति, सञ्चारको क्षमता, भावना, मनपर्ने कुराहरू साथै मन नपर्ने कुराहरू छुट्याउन सक्ने क्षमता अटेको हुन्छ । यसका अतिरिक्त यसले नै हाम्रो मुटुको ढुकढुकीलाई चालु राख्नुका साथै हाम्रो फोक्सोलाई सास फेर्न लगाउँछ । मानव मस्तिष्क शरीरको नियन्त्रण गर्ने केन्द्र हो । यसमा लगभग ८६ अर्ब न्युरोन हुन्छन् र हरेक न्युरोनको क्षमता एउटा सामान्य कम्प्युटरको जत्तिकै हुन्छ । मस्तिष्को अध्ययनले देखाउँछ कि तपाईंमा अद्भुत क्षमता छ ।
२. रक्तसञ्चार प्रणाली
रक्तसञ्चार प्रणाली मानव शरीरको अर्को आश्चर्य हो । शरीरभरि अक्सिजन, पोषक तत्त्व र हर्मोन लैजानका लागि यही प्रणाली जिम्मेवार छ । मुटु यसको केन्द्र हो र यसले धमनी र नसाहरूमार्फत रगत पम्प गर्दछ । एउटा प्रौढ मान्छेमा करिब ६ लिटर रगत हुन्छ जसले शरीरको ७% भाग तौल ओगटेको हुन्छ । मान्छेको शरीरमा यति धेरै ससाना नसा हुन्छन् कि ती सबैलाई जोड्ने हो भने तिनको लम्बाइ ९६ हजार किलोमिटर हुन्छ जसले हाम्रो पृथ्वीलाई झन्डै ३ पटक फन्को मार्न पुग्छ । शरीरभरि रगत सञ्चार हुन केवल १ मिनेटको समय लाग्छ । हर दिन १ लाख पटक ढुकढुक गर्ने हाम्रो मुटुले प्रतिदिन ७,५०० लिटर रगत पम्प गर्छ । A, B, AB र O गरी रगत मुख्य गरी ४ किसिमको भए तापनि धनात्मक र ऋणात्मक गरी ८ किसिमको हुन्छ ।
३. मानव आँखा
मानव आँखा शरीरको एउटा अचम्मको भाग हो । यसले क्यामराले जस्तै काम गर्छ अर्थात् यसले तपाईंलाई संसारका रङ, आकार र गति हेर्नमा मदत गर्छ । आँखामा १ करोडभन्दा बेसी बेग्लाबेग्लै रङ देख्न सक्ने क्षमता हुन्छ अनि तुरुन्तै उज्यालो सूर्यको प्रकाश वा अँध्यारो कोठामा समायोजन हुन्छ । हाम्रो आँखा दैनिक करिब २० हजार पटक झिम्किन्छ । धुलो र कीटाणुहरूबाट जोगाउन अनि चिल्लो राख्न हरेक साल तपाईंको आँखाले लगभग ५७ देखि ११४ लिटर आँसु उत्पादन गर्छ । आँखा तपाईंको मस्तिष्कमा अप्टिक नर्भको साथ जोडिन्छ जसले तपाईंलाई तुरुन्तै चिजहरू हेर्न मदत गर्दछ । आँखा यति जटिल र पूर्ण रूपमा रचना गरिएको छ कि वैज्ञानिकहरूले अझै पनि यी सबैले कसरी काम गर्छन् भनेर पत्ता लगाउँदै छन् ।
४. डिएनए
डिएनए डिअक्साइरोबोन्युक्लिक एसिडको सङ्क्षिप्त स्वरूप हो । डिएनएको संरचना एउटा घुमाउरो भर्याङ जस्तो हुन्छ । डिएनए हरेक जीवित वस्तुभित्र भएको एउटा विशेष निर्देशिका जस्तै हो र यो तपाईंभित्र पनि छ ! यो तपाईंको शरीरको लगभग हरेक कोषमा पाइन्छ । तपाईंको शरीर कसरी बढ्ने छ, तपाईंको आँखाको रङ कस्तो हुने छ, तपाईं कति अग्लो हुन सक्नुहुन्छ लगायतका धेरै कुरा डिएनएले नै तय गर्छ । शरीरको हरेक कोषमा भएको डिएनएको प्रयोग गरी एउटा लामो डोरी बनाउने हो भने त्यो झन्डै ९० लाख किलोमिटर लामो हुन्छ । पृथ्वीदेखि चन्द्रमासम्म १३ पटक ओहोरदोहोर गर्न यो डोरी काफी हुन्छ । डिएनएमा चारवटा अक्षर हुन्छन् जसलाई A, C, T र G ले जनाइन्छ । एककोशीय जीव अमिबामा झन्डै पचास हजार बाइबलमा उपलब्ध सन्देश पाइन्छ । हाम्रो शरीरमा भएका खरबौँ कोषमा कति सन्देश होलान् भनी हामी कल्पनासमेत गर्न सक्दैनौँ ।
५. प्रतिरक्षा प्रणाली
प्रतिरक्षा प्रणाली कोष, तन्तु र अङ्गहरूको जटिल सञ्जाल हो जसले शरीरलाई भाइरस, ब्याक्टेरिया र परजीवीहरू जस्ता हानिकारक आक्रमणकारीहरूबाट जोगाउँछ । प्रतिरक्षा प्रणाली तपाईंको शरीरका लागि निर्मित सुरक्षा प्रणाली हो जुन तपाईंलाई स्वस्थ राख्न सधैँ सतर्क रहन्छ । श्वेत रक्तकोषहरू सिपाही जस्तै हुन् । तिनले हानिकारक आक्रमणकारीहरू फेला पारी तिनीहरूका विरुद्धमा लड्छन् । उदाहरणका लागि, एक स्वस्थ वयस्कमा प्रति माइक्रोलिटर रगतमा लगभग ४,००० देखि ११,००० श्वेतरक्तकोष हुन्छन् । तपाईंको प्रतिरक्षा प्रणालीले हरेक दिन काम गर्छ । यसले चिसोसँग लडी तपाईंलाई रोगबाट निको हुन मदत गर्छ । तर, यो खराब आहार, तनाव वा निद्राको कमीबाट कमजोर हुन सक्छ । त्यसैले स्वस्थकर खाना खानु, राम्रोसँग आराम गर्नु र सफा रहनु महत्त्वपूर्ण हुन्छ । अनगिन्ती खतरा पहिचान गर्ने र प्रतिक्रिया दिने प्रतिरक्षा प्रणालीको क्षमता मानव अस्तित्वका लागि निकै महत्त्वपूर्ण छ ।
६. प्रजनन प्रणाली
मानव प्रजनन प्रणालीले प्रजातिको निरन्तरता सुनिश्चित गर्दछ । यसले मानिसलाई बच्चा जन्माउन अनुमति दिन्छ । पुरुषहरूमा शुक्रकिट निर्माण गर्ने अण्डाकोष र शुक्रकिट बाहिर निकाल्ने लिङ्गले भूमिका खेल्छन् भने महिलाहरूमा डिम्ब र गर्भाशयले भूमिका खेल्छन् । केटीहरू सामान्यतया ८-१३ वर्षको उमेरमा र केटाहरू ९-१४ वर्षको बिचमा हुँदा तिनीहरूमा यो प्रणाली विकास हुन्छ । महिलाहरू सामान्यतया लगभग १० देखि २० लाख डिम्ब लिएर जन्मने भए तापनि जीवनकालमा लगभग ४०० डिम्ब मात्र निस्कन्छन् । पुरुषले प्रति सेकेन्ड लगभग १,५०० शुक्रकिट उत्पादन गर्छ । शुक्रकिट डिम्बसँग जोडिएपछि निषेचन हुन्छ र निषेचित डिम्ब लगभग नौ महिनामा गर्भाशयभित्र बच्चाको रूपमा बढ्छ । यो प्रणाली मानव जीवनलाई निरन्तरता दिनका लागि अति महत्त्वपूर्ण छ ।
७. अस्थिपञ्जर प्रणाली
अस्थिपञ्जर प्रणाली हड्डीबाट निर्मित शरीरको ढाँचा हो । यसले आकार दिन्छ, शरीरलाई टेवा दिन्छ र महत्त्वपूर्ण अङ्गहरूको सुरक्षा गर्छ । उदाहरणका लागि, खप्परले मस्तिष्कको सुरक्षा गर्छ भने करङले मुटु र फोक्सोको सुरक्षा गर्छ । एक वयस्क मानिसमा २०६ ओटा हड्डी हुन्छन् जबकि एउटा बच्चा लगभग २७०-३०० ओटा हड्डी लिएर जन्मन्छ । बच्चा हुर्कंदै जाँदा केही हड्डी एकसाथ जोडिन पुग्छन् । हड्डीहरूले क्याल्सियम जस्ता खनिज पदार्थ पनि भण्डारण गर्छन् र हड्डीभित्रको मासु (अर्थात् बोनम्यारो) मा रक्तकोषहरू उत्पादन गर्छन् । घुँडा र कुहिना जस्ता जोर्नीहरूले हामीलाई चलहल गर्न मदत गर्छन् । हड्डी स्वस्थ राख्न हामीलाई पर्याप्त क्याल्सियम, भिटामिन डी र नियमित व्यायाम चाहिन्छ । अस्थिपञ्जर प्रणाली चलहल, सुरक्षा र समग्र संरचनाका लागि आवश्यक छ ।
८. छाला र स्पर्शको भावना
छाला शरीरको सबैभन्दा ठुलो अङ्ग मात्र होइन यो हाम्रो पहिलो प्रतिरक्षा पनि हो । यसले हामीलाई कीटाणुबाट बचाउँछ, शरीरको तापक्रम स्थिर राख्छ र पानीको कमी हुनबाट रोक्छ । यसले हामीलाई लाखौँ ससाना स्नायुमार्फत स्पर्श, पीडा, गरम र चिसो महसुस गर्न पनि मदत गर्छ । एक वयस्क व्यक्तिमा लगभग १.५ देखि २ वर्ग मिटर छाला हुन्छ जसको तौल झन्डै ३ देखि ४ किलोग्राम हुन्छ । छालामा बाहिरी, मध्य र भित्री गरी तीन मुख्य तह हुन्छन् । स्पर्श संवेदकहरू औँलाको टुप्पो, ओठ र अनुहारमा सबैभन्दा बढी संवेदनशील हुन्छन् । यसले हामीलाई खतरामा छिटो प्रतिक्रिया दिन मदत गर्दछ, जस्तै हामी तातो चिजमा हात हाल्दा छिट्टै हात झिक्छौँ । छाला हाम्रो वरपरको संसारको सुरक्षा र संवेदनाका लागि औधी महत्त्वपूर्ण छ ।
९. श्वासप्रश्वास प्रणाली
श्वासप्रश्वास प्रणालीले हाम्रो शरीरभित्र अक्सिजन ल्याउन र कार्बनडाइअक्साइड बाहिर फाल्न मदत गर्छ । फोक्सो मुख्य अङ्ग हुन् जसले आराम गर्दा प्रति मिनेट लगभग ६ लिटर हावा लिन्छन् । हामी प्रति मिनेट लगभग १२-२० पटक सास फेर्छौं । हावा नाक वा मुखबाट प्रवेश गरी श्वासनली हुँदै यात्रा गरेर फोक्सोमा पुग्छ । त्यहाँ अक्सिजन रगतमा सर्छ । डायाफ्राम भनिने फोक्सोमुनिको मांसपेशीले श्वासप्रश्वासलाई नियन्त्रण गर्छ । स्वस्थ श्वासप्रश्वास प्रणाली जीवनका लागि महत्त्वपूर्ण छ किनकि शरीरका कोषहरूलाई राम्रोसँग काम गर्न निरन्तर अक्सिजन चाहिन्छ ।
१०. मानव मन र चेतना
मानव मनले हाम्रा विचार, भावना, स्मृति र निर्णयहरूलाई नियन्त्रण गर्छ । चेतना भनेको हामी आफैँ र हाम्रो वरपरको बारेमा भएको सचेतना हो । हाम्रो सचेत मनले एक पटकमा केही कुरामा मात्र ध्यान केन्द्रित गर्न सक्छ जबकि अचेतन मनले पृष्ठभूमिमा जानकारी प्रशोधन गर्छ । विज्ञहरूको अनुमान छ कि हामी प्रत्येक दिन ३५ हजारसम्म निर्णय गर्छौं र तीमध्ये धेरैमा त हाम्रो ध्यानै जाँदैन । विज्ञानले मस्तिष्कका भागहरूले कसरी काम गर्छन् भनेर बुझे तापनि चेतना आफैँमा गहिरो रहस्य बनेको छ जसको प्रायः जीवविज्ञान र मनोविज्ञानमा मात्र होइन तर दर्शन र विश्वासमा पनि अन्वेषण गरिन्छ ।
मानव शरीरका आश्चर्यहरू केवल अनिर्देशित प्राकृतिक प्रक्रियाहरूको परिणाम होइनन् तर एक बुद्धिमान् र उद्देश्यपूर्ण सृष्टिकर्ताका हस्तकला हुन् । हामीले अवलोकन गर्ने जटिलता र आश्चर्य बाइबलीय घोषणासँग मेल खान्छ, “म तपाईंको प्रशंसा गर्छु किनकि म भयानक र अद्भुत रीतिले बनाइएको छु । तपाईंका कार्यहरू अद्भुत छन् र त्यो कुरो म पूर्ण रूपले जान्दछु” (भजनसङ्ग्रह १३९:१४) । यसका अतिरिक्त नैतिक विवेकको उपस्थिति, बलिदानपूर्वक प्रेम गर्ने क्षमता, सुन्दरता र अनन्तताबारे हाम्रो जागरुकताले मानवजातिको आत्मिक स्वभावलाई औँल्याउँछन् । मानव शरीरका आश्चर्यहरूले हाम्रो विश्वासलाई समृद्ध बनाउने काम गर्छन् । तिनले हामीलाई सृष्टिकर्ताको आराधना गर्न आमन्त्रित गर्छन् जसले हामीलाई बडो बुद्धिमानीसाथ बनाउनुभयो ।
